[SIC!]: Szaleniec na Żuławach.

Szaleniec.
Zwiedzając Żuławy, niedaleko Elbląga, na drogach przecinających dawny basen rozlewiska Druzno, napotkać można taki oto drogowskaz:

12 km do Szaleńca.

Trzeba przyznać, że jest to dość nietypowa nazwa wsi, nawet jak na Żuławy, gdzie spotyka się tak dużo nazw polskich bazujących na nazwach niemieckich lub niemieckojęzycznych. Z Szaleńcem jest w zasadzie podobnie. Pierwotna nazwa brzmiała Thorichte Hof co tłumaczy się jako Szalony Dziedziniec lub, co mnie się bardziej podoba - Szalony Dwór. Jakie jest pochodzenie nazwy? W Świeciu, od 1426 roku, przy konwencie na zamku krzyżackim zajmowano się umysłowo chorymi, prawdopodobnie współbraćmi Zakonu. Przybytek ten nazwany został nie inaczej jak: Thorichte Hof.

Szaleniec założony został znacznie wcześniej bo w 1360 roku przez Krzyżaków jako folwark komturii dzierzgońskiej. Dopiero od 1465 roku przypisany zostaje do ekonomii malborskiej. Nazwa obowiązująca od początku istnienia wsi sugeruje, że też i tutaj opiekowano się lub izolowano obłąkanych. Nasuwa się pytanie jak byli postrzegani owi niespełna rozumu jeśli weźmie się pod uwagę fakt, że w średniowieczu bardzo często ludzi chorych psychicznie podejrzewano o opętanie ?

W dokumentach źródłowych Szaleniec uchwytny już jest w krzyżackich "Das Marienburger Konventsbuch der Jahre 1399-1412" i "Das Marienburger Tresslerbuch der Jahre 1399-1409":

Est praeterea aliud praedium, quod pristinis temporibus mi-litare et hereditarium fuerat Sparnhoff nuncupatum. Quod li-mitibus villarum Rishaw et Praiisskonigsdorff ex uno et flumini maiori Trzynna ab altera partibus est contiguum atque praenominatis limitibus interiacet quo arx et praedium Thorichtshoff in pratis et foeno quotannis utitur.

Villa Fischaw

Item a pascuis 15 mar, solvit. Item 1 tonnam crrevisiae. Item 10 capecias ovorum. Item arant 10 iugera in S z a l o n y Dwor.

przy okazji spisu innych majątków przynależnych do Malborka, z którymi graniczył. Więcej informacji odnaleźć można w spisach sporządzanych dla ekonomi malborskiej np.: w 1607 roku.

Naprzód budowanie. Dom wielki, sień, w sieni po lewej stronie izba drzewiana pusto stoi i sama bardzo zła, nie masz w niej pieca ani okien i ław nie masz. Z tej izby komora też pusta, drzwi komorne, zawiasy, skobel i wrzeciądz (rodzaj metalowego zamknięcia) . Na przeciwko tej izbie izdebka mała, okien w niej dwie szklanych w ołów oprawnych, w jednem oknie dwu szyb nie dostaje, lawy 2, piecek mały, prostych kaflów 3(prawdopodobnie chodzi o miejsca do przyrządzania potraw ), drzwi na zawiasach, skobel i wrzeciądz. Podle tej izdebki w tejże sieni spiżarnia, w tej spiżami skrzynia wielka do sypowania mąki, drzwi na zawiasach, [z] skoblem i wrzeciądzem, z kłotką. Z tej sieni na górę wschód, sala wielka, po prawej stronie sali wszedwszy, izba, piec zielony dobry, w oknach błon tylko 2 bez jednej kwatery, ławy 2, stół. Z tej izby komora, drzwi oboje na zawiasach, u nich skoble i wrzeciądze. Na przeciwko tej izbie kownata z kominem, tamże z niej druga komora, w tej komorze błona 1, stół i lawa 1, u tych obojga drzwi, zawiasy, skoble i wrzeciądze W tymże domu na dole piwnica sklepiona, drzwi na zawiasach, [z] skoblą, wrzeciądzem i z kłotką. Ten dom, krom izby dolnej, w drzewo jegłą murowany, dach na niem dachówką położony bardzo zły.

Drugi dom: sień, w tej sieni kuchnia wielka i komin wielki murowany. Tamże przy tej kuchni izdebka, gdzie urzędnik mieszka, błon 2 szklanych w ołów oprawnych, piec zły, prosty, tamże komin murowany, ława 1, szafa, stół drzwi na zawiasach, skoble i wrzeciądze. Podle tej kuchni komora, w tej komorze piec do pieczenia chleba już zły. Ten dom w cegłę murowany, dachówką złą nakryty. drzwi u nich na zawiasach, z wrzeciądzem i skoblami. Tamże przed temi domy domeczek dla kurów sadzenia, w nim izdebka zła, z izdebki komora, nie masz ław ani stołu, ani błon. W sieni komin murowany, drzwi sienne z skoblem i wrzeciądzem, tamże domek dachówką nakryty już bardzo złą. Jeszcze na tymże podwórzu stajenka z drzewa wiązana, w niej żłobów 2, na tej stajence siana z kilka wozów, dach na niej trzciniany zły. Tamże w tym podwórzu spichlerz bardzo niedobry, też w drzewo cegłą wiązany, potrzebuje prędkiego ratunku, bo się bardzo pochylił obalić, dach na tern spichlerzu trzciniany zły. Pod tymże spichlerzem jest schowanie dla statków polnych; wrót ani zaparcia żadnego nie masz.

Naczynie gospodarskie

Kocieł miedziany o 2 cebrach, już dziurawy 1, kociełków dobrych o 2 bęmborkach 2, kociełki małe stare 2, kocieł prawie zły o 2 bęmborkach 1, żelazo, co kotły w kominie wieszają 1, rożenki małe 2. cedzidło 1, dryfus 1, cęgi co do ognia poprawiania 1, rost 1.

Statki drzewiane

Kapusty kwaśnej fas 3, kłody stare z uszyma 2, puterwaski do masła 2, koryto niedobre do masła 1. kopani 2, balii 2, bęmborków dobrych 5. do gomółek prasa 1, koryto wielkie do Chleba 1.

Naczynie rolne

Wozów do roboty bez trarynków 2, wag okowanych 5, pługów 6, haków 4, kiet do pługów 6. lemieszów 7, krojów 7, osęk żelaznych 6. bron 4 bez 10 cynków, sthagi 2. kosa do sieczki 1, grzebie-niów do młyna sieczkowego 3, od tegoż młyna kij zakowany 1, sierpów 21, siodeł robotnych bardzo złych 5.

Szopy

Pirwsza szopa w drzewo wiązana już siara dach na niej trzciną poszyty, prawie zły. w tej szopie żłobów 4,

Stodoły

Pirwsza stodoła o 2 klepiskach, sama z drzewa wiązana, wrota u niej dwoje, u tych wrót kuny żelazne, dach na niej słomiany, miejscami niedobry. Druga stodoła o 3 klepiskach, wrota u niej czwóry, w każdych kuny żelazne, sama w drzewo wiązana, dach na niej trzciniany bardzo miejscami niedobry, u jednych wrót tylko kłotka; przy tej stodole są 4 obzajty, w których siła dylów nie dostaje, są w niej żłoby i drabiny.

W temże folwarku [bydło] wszystko opisane

Krów do pożytku średnie dobrych 12, wołów’ robotnych 6, byk 1, wołków dwuletnich 4, wołków łońskich 3. jaiowiczka roczna l-'. owiec starych 117, gęsi 39, kokoszy 27.

Konie

Walaszków robotnych prawie złych 4.

Zasiewek na zimę tego folwarku

Zyta łas7t.. 2. kor 45. pszenice taszt. 3 kor. 26.

Tamże przy tem folwarku zagrodników 11.

Tamże i karczma i kowal 1.

Obecnie nie ma w zasadzie śladu po tym folwarku a jedyny dom podcieniowy, który się uchował i tak został rozebrany.

Ciekawych innych opisów folwarku odsyłam do "Źródła do dziejów ekonomii malborskiej. T. 1-5" wydawanych w latach 1951-1971 przez Towarzystwo Naukowe w Toruniu.

Folwark Szaleniec, który wydzierżawiony został w 1726 r. i uposażony w 19 włók 16 mórg i 150 prętów powierzchni wykształcił się w wieś o 9 gospodarstwach, a jedno z nich, na początki XX wieku zmieniło się w niewielki majątek. Dzierżawa z 1726 roku udzielona została na prawie emfiteutycznym co oznacza, że dzierżawobiorcami byli osadnicy - "olędrzy". W 1727 r. mieszkało tu 11 mennonitów.

Pruski spis ludności z roku 1776 wymienia nastepujące nazwiska mieszkańców wsi : Dau, Dircksen, Dick, Fisch, Funck, Gruntu, Jantzen, Kaettler, Kasper (Casper), Martens, Penner, Siebert.

W 1820 wieś liczyła 124 mieszkańców w tym 38 mennonitów.

W 1868 r. petycje w sprawie służby wojskowej podpisali Cornelsen, Klaassen, Penner, Frőse, Heinrich Funk i C. Funk, C. Schmidt.

W 1936 r. mieszkały tu rodziny Dyck, Driedger, Friesen, Jungius, Wiehler.

Mennonici, którzy byli mieszkańcami Szaleńca (Thörichthof) należeli do grupy wyznaniowej Thiensdorf- Markushof. (Jezioro-Markusy)

Cmentarz

Cmentarz założony został w końcu XVIIIw. po wschodniej stronie drogi na planie zbliżonym do kwadratu. Do dzisiejszych czasów przetrwało 13 steli:

najstarszy zachowany nagrobek z 1806r Hermana Pennera,

Anny i Franza Cornelsena z 1811r.,

Franza Cornelsena z 1848,

Susany Lopp z 1852,

Jacoba Quiringa z 1861r.,

Johana Quiringa z 1863r,