Gnojewo - "gnijąca" wieś.

Nazwa wsi w postaci Gnoyow lub Gnojow (pochodzenie od "gnoj" - coś gnijącego) zaistniała w formie pisanej w dokumentach z roku 1323 określających granicę Starej Kościelnicy, wówczas Monsterberg. Wydzielenie granic powstało ponieważ 25 maja 1323 roku, Werner von Orlsen (późniejszy wielki mistrz) nadał Henrykowi Munsterbergowi przywilej lokacyjny na prawie chełmińskim oraz prawo do objęcia urzędu Sołeckiego.

„1. Od dębu idzie do rzeki Świętej, dalej Świętą do granic wsi Miłoradz – między Miłoradzem a Münsterbergiem do: 2. Pala znajdującego się między: Mątowymi a Bystrzem (tu miał siedzibę graf wałowy ) – od tego pala do: 3. Wykopu (rowu), między Miłoradzem a Gnojewem – od tegoż rowu do: 4. Pala; w kierunku Szymankowa do pala (5) – a od niego do: 6. wiązu, od którego do dębu (1)”

Grzegorz Grzelakowski

 Przywilej lokacyjny dla Gnojewa wystawił Dietrich von Altenburg w dniu 29 czerwca 1338 roku (w dzień św. Piotra i Pawła). Nadał on mieszkańcom 57 włók i 5 morgów na prawie chełmińskim. Prawo sądu i stanowisko sołtysa otrzymał Willebruch. Zyskał on także 4 włóki wolne. Z kolei proboszcz gnojewski zyskał dziesięcinę od 30 włók ale z parafii Szymankowo, na której gruntach stała kaplica.

Herb wielkiego mistrza Dietricha von Altenburga

Dietrich von Altenburg pełnił funkcje wielkiego mistrza w okresie od 1335 i 1341. Funkcje objął po Lutherze z Brunszwiku. Pochodził z Altenburga w Turyngii, jego ojciec był tam burgrabią. Będąc komturem Bałgi w okresie 1326 do 1331, założył Bartoszyce i wybudował zamek w Sątocznie. W zasadzie był postacią zasłużona dla zakonu - od 1331 do 1335, piastując stanowisko wielkiego marszałka zajmował się najazdami na Wielkopolskę i Kujawy. W bitwie pod Płowcami został ranny. Był autorem statutów, które regulowały życie zakonne oraz, aby zachować skromność i prostotę, zabronił stosowania herbów rodowych wewnątrz zakonu, w tym i wielkiego mistrza. Od jego czasów godność wielkiego mistrza zaznaczana miała być czarnym krzyżem posiadającym w wnętrzu złoty krzyż razem z orłem cesarskim.

Gnojewo, z racji niewielkiej odległości od Malborka, było wsią w całości zależną od krzyżaków. Leżało w granicach komturii malborskiej zaś parafia Gnojewo-Szymankowo przynależała do diecezji pomezańskiej z katedrą w Kwidzynie. Wieś stanowiła siedzibę archiprezbitera wiejskiego, będącego przedstawicielem biskupa w terenie ( taki członek z ramienia wysunięty na czoło :))

Trochę dat z okresu krzyżackiego kiedy to wymieniane jest Gnojewo:

• 1374 - napotykamy w dokumentach pisanych na pierwszego, znanego z imienia proboszcza gnojewskiego - Magistro Ludolfo plebano in Gnoyow
• 1399 - zarejestrowane we wsi 3 karczmy, co świadczy o dużym ruchu podróżnym na kierunku Malbork
• 1401 - wzmianka o proboszczu Herderze
• w okresie wojny polsko-krzyżackiej (1409-1411) pogorszyła się sytuacja materialna mieszkańców, podobnie jak i większości żuławiaków, na skutek działań wojsk w tym rejonie i na skutek zwiększenia obciążeń szarawarkami. 
• 1413 - komtur malborski kupuje jaja [SIC!] we wsi Gnoyaw co potwierdza w swojej księdze wydatków
• 1453 - 29 marca - biskup pomezański wysyła list adresowany do komtura zamku gniewskiego, w którym to prosi owego komtura aby ten wstawił się u wielkiego mistrza za gnojewskim proboszczem - Gabrielem Hannober

W roku 1510 wieś nazywała się Villa Gnoja [sic!] i w owym czasie istniały ciągle 2 karczmy. Jedna należała do Jerzego Kiełbasy a druga do Mikołaja Kolanko.

Poniżej wyjątki z Ekonomi Malborskiej dla roku 1510, zawierające m.in. nazwiska opodatkowanych mieszkańców.

Villa Gnoja

Item plebanus ibidem tenet 4 mansos. Item sculteti suprascripti ibidem tenent 4 mansos. de quibus solvunt 2 mensuras tritici et 2 mensuras siliginis.

Notandum est. Ex [s] eadem villa iuxta antiqua registra habet 49 mansos censuales, sed iuxta nova registra praedecessorum meorum, videlicet loannis Balynski thesaurariorum Mariaeburgensium prasdicta villa solvit censum duntaxat de 38 mansis.

Triginta osto mansi censuales.

Item  Simon Garbati [garbaty?SIC] tenet 4 mansos, solvit 16 mar. 24 sol.

Item Augustin Polen tenet 2 1/2 mansos, solvit 10 mar. 5 gors.

Item Benedictus Garber tenet 3 mansos, solvit 12 mar. 6 gros.

Item Simon Pulnen tenet 2 1/2 mansos, solvit 10 mar. 5 gros.

Item Jackob Schultz tenet 3 1/2 mansos, solvit14 mar. 7 gros

Item Gerge Schultz tenet 4 mansos, solvit 16 mar. 8 ros.

Item Brozin Pohlen tenet 4 mansos, solvit 16 mar. 8 gros

Item Hans Olbracht tenet 4 mansos, solvit 16 mar. 8 gros.

Item Brozin Sonaw tenet 1 mansum, solvit 4 mar. 2 gros.

Item Merten Kron tenet 2 1/2 mansos, solvit 10 mar. 5 gros

Item  Thomas Tyhlman tenet 2 mansos. solvit 8 mar. 4 gros.

Item Hanter Gerti tenet 2 mansos, solvit 8 mar. 4 gros.

Item  Jackob Herman tenet 3 mansos, solvit 12 mar. 6 gros.

Mansi excrescentes - Item Brosi Schonaw solvit 3 mar 5 gros. 10 den.

Item tota villa de excrescentibus agris, qui excrescunt de suprascroptis mansis, solvit 2 mar. 4 sol.

Tabernae - Item George Kielbasa 4 mar. et 30 pul. solvit.

Item Nicklas Kolanko 4 mar. et 30 pul.

Item omnes kmethones ibidem dant 1 centrum minus duobus pullos. 

 Summa totius villae census 169 mar. 3 grossi.

W roku 1582 w Gnojewie pojawił się protestancki kaznodzieja. Natomiast msze prawdopodobnie odprawiane były w podcieniu jakiegoś domu. Wspólnotę wyznaniową (protestantów) włączono w roku 1630 do okręgu Starej Kościelnicy gdzie znajdował się dom modlitwy, który jednak spłonął w 1653 roku. Tak więc w Gnojewie aż do roku 1819 modlitwy organizowane były w prywatnych domach. W dniu 11 marca 1819, ewangelicy, na mocy gabinetowego rozkazu króla pruskiego uzyskali dla siebie katolicki do tej pory kościół oraz większość związanych z nim dotacji. 7 września 1819 roku, parametry liturgiczne przeniesiono do parafii w Kończewicach. W 1863 pobudowano w Gnojewie mniejszy kościół przeznaczony dla katolików, w stylu neogotyckim.

W 1820 roku wieś liczyła 278 mieszkańców, w tym 5 mennonitów. W 1868 roku, Gnojewo miało 123 włóki ziemi uprawnej, 31 domów, 438 mieszkańców i 10 mennonitów.

 Z życia religijnego regionu:

 Gazeta Toruńska

            Toruń, wtorek 17 maja 1881 nr 111, rok XV

Kościół:

Pierwotnie kościół w Gnojewie zbudowano jako konstrukcję ryglową i miało to miejsce ok. 1340 roku. W tym samym wieku, w drugiej połowie powstała budowla ceglana. Zrobiono to w ciekawy sposób, mianowicie obmurowano istniejąca konstrukcję. Po 1466 roku kościół zyskał niewielką nawę boczną, a na początku XVII wieku wzniesiono drewniana wieżę. Rok 1819 przyniósł dobudowę do wschodniej elewacji w postaci zakrystii. Drewniana wieża została zastąpiona przez murowaną w latach '50 XIX wieku. Do roku 1945 kościół nieprzerwanie pełnił swoją rolę, w tym od 1819 jako świątynia ewangelicka. Po IIWW kościół został przejęty przez skarb państwa i rozpoczęła się historia jego upadku. Do 1973 roku budowla pełniła funkcję magazynu nawozów sztucznych [SIC!] dla okolicznych spółdzielni rolniczych. Wyposażenie zostało zniszczone lub rozkradzione.

W roku 1973 kościół przekazano parafii w Szymankowie, która i tak nie miała środków jakie mogłaby przeznaczyć na remont [sic! - warto zastanowić się na pojęciem wspólnoty kościoła katolickiego] W 2009 roku budowla przejęta została na okres 10 lat przez gdański oddział Towarzystwa Opieki nad Zabytkami i ten, pozyskując fundusze powoli odrestaurowuje ten, unikalny na skalę europejską, zabytek. Do tej pory zabezpieczono ściany przed zawaleniem się, zabezpieczono polichromowany, drewniany strop przy jednoczesnym pokryciu dachu papą aby woda nie przenikała do środka, odtworzono hełm wieży.

plik graficzny jest linkiem do większego formatu

 Opis zabytku: Obiekt wzniesiony z cegły (wątek gotycki) na planie prostokąta bez wydzielonego prezbiterium, od zachodu osiowo usytuowana wieża, od strony wschodniej niewielka zakrystia. Po wewnętrznej stronie ściany południowej i wschodniej zachowana czternastowieczna konstrukcja ryglowa z 11 słupami, dwoma rzędami rygli i zastrzałami krzyżowymi. Wnętrze dwunawowe (nawa boczna szer. 2 m) rozdzielone pięcioosiową ostrołukową arkadą wspartą na filarach, przekryte w nawie głównej drewnianym stropem z fasetą, a w bocznej 5 przęsłami sklepień (krzyżowe, sieciowe i gwiaździste). Bryła kościoła zamknięta jest dwuspadowym dachem krytym dachówką ceramiczną (tymczasowo papą), od wschodu asymetrycznie rozwiązany szczyt z późnogotyckim motywem oślego grzbietu, od zachodu czterokondygnacyjna wieża z ośmiobocznym stożkowym hełmem. Drewniany strop pokrywa cenna barokowa polichromia o tematyce apokaliptycznej wykonana w 1717 r. przez Christofa Manowskiego, wg koncepcji teologicznej proboszcza gnojewskiego Jacoba Kreffta.  -   za zabytek.pl

   

Obok kościoła zachowały się resztki cmentarza.

Ze wsią związana jest również kapliczka przydrożna, unikalna na skalę krajową. 

Gotycki kościół pw. Szymona i Judy Tadeusza w swej pierwszej, ryglowej fazie datowany jest na początek XIV w., omurowanie ścian miało miejsce w następnych dziesięcioleciach XIV w. a budowa nawy północnej w końcu XV wieku. Można przypuszczać, że budowa kapliczki miała miejsce przy okazji tej ostatniej, piętnastowiecznej rozbudowy kościoła. W kościelnych protokołach wizytacyjnych została wymieniona w roku 1724. W końcu XIX w. na cenną kapliczkę zwrócił uwagę Conrad Steinbrecht (w latach 1882-1921 główny konserwator Zamku Malborskiego), który opisał obiekt w artykule zamieszczonym w „Zeitschrift fuer christliche Kunst” z 1892 roku. W okresie II wojny światowej podczas budowy drogi tzw. berlinki przesunięto kapliczkę na obecne miejsce, pierwotnie zlokalizowana była na skrzyżowaniu dróg. W 2009 r. kapliczka została odrestaurowana przez gminę ze środków Niemiecko-Polskiej Fundacji Ochrony Zabytków Kultury.

 Usytuowana po północnej stronie drogi krajowej nr 22, na osi wschodniego wjazdu do Gnojewa, front kapliczki skierowany w stronę południową. Późnogotycka, wzniesiona na planie kwadratu o boku 1,95 metra. Wieżowa, prostopadłościenna, dwukondygnacyjna bryła ustawiona jest na szerokim niskim cokole i wsparta na czterech arkadach. Dach kapliczki tworzy nieforemna kolebka obłożona cegłą na płasko, w zwieńczeniu cztery sterczyny narożne i centralnie umieszczony pinakiel. Budowla ceglana (z niewielkim użyciem kamienia w partii cokołowej) licowana cegłą z użyciem profilowanych kształtek, w dolnej kondygnacji sklepienie krzyżowe, w górnej ceglana kolebka; nisze, podłucza i blendy tynkowane i bielone. W elewacjach przyziemia niskie półkoliste arkady osadzone w tynkowanych blendach wydzielonych oślim grzbietem (po stronie zach. arkada zredukowana do okulusa, po wsch., w blendzie delikatny motyw maswerkowy opracowany w tynku). Kondygnacje rozdzielone gładkim pasem tynkowanego fryzu i skośnym gzymsem kapnikowym. W drugiej kondygnacji od frontu (strona pd.) ostrołukowa blenda a w niej niższa, półkolista arkada i łęk wzmacniający (po stronie wsch. i zach. półkoliste blendy z pionowym laskowaniem i wąskimi, szczelinowymi otworami. W dolnej kondygnacji wnętrze otwarte, przystosowane do ustawienie figury (ob. figura Chrystusa), w górnej nisza (obecnie metalowy krucyfiks)'

 Oprac. Krystyna Babnis, OT NID w Gdańsku, 15.10.2014 r. - zabytek.pl

W rejonie wsi znajdował się obóz jeniecki, w którym niemcy przetrzymywali jeńców wojennych wykorzystywanych do robót np. przy budowie "berlinki" - ale to już temat na osobny wpis.

 1942, Jeńcy brytyjscy w stalagu XXB w Gnojewie. Źródło: National Army Museum, Londyn.Znalezione na stronie fotopolska.eu