Ossuaria na Żuławach. Bystrze i Lisewo Malborskie.

Ossuaria są obiektami, które w ciekawy sposób, razem z karnerami, mauzoleami, kolumbariami i persyjskimi wieżami milczenia, wpisują się w kulturę obrządku związanego z chowaniem zmarłych.

Ossuarium pierwotnie oznacza naczynie na szczątki ludzkie. Mogą to być kości albo prochy. 

Jest słowem pochodzenia greckiego i można używać go zamiennie z urną na prochy. Można też porównać ossuarium do egipskiej kanopy, chociaż w tym przypadku w grę wchodzi kilka pojemników przypadających na organy wewnętrzne pobrane z mumifikowanego ciała. 

W kulturze obrządku grzebalnego [SIC! jak to brzmi] jaką jest niewątpliwie chrześciaństwo, nazwa naczynia została przeniesiona na budowle, najczęściej wolnostojące (Bystrze) lub na fragmenty kościoła (Lisewo) czy kaplicy przy cmentarzu, gdzie składano kości. Najczęściej miało to miejsce przy prowadzeniu prac związanych z pochówkiem w miejscu, w którym wcześniej istniał grób lub przy zakładaniu nowego cmentarza w miejscu jakiegoś starego. 

Przykładem tego ostatniego jest właśnie ossarium w Bystrzu na Żuławach. Powstało w celu zebrania w jednym miejscu szczątków poległych uczestników wojny trzynastoletniej 1454-1466, zakończonej pokojem toruńskim.

W okresie średniowiecza, przy kościołach powstawały automatycznie cmentarze. Wiernym zależało bowiem aby spocząć jak najbliżej ołtarza, w którym zazwyczaj znajdowały się relikwie świętych. Być może w małych, wiejskich kościołach relikwii nie było ale zwyczaj pozostał. Cmentarze przykościelne z reguły miały ściśle określony obszar i nie powiększano ich, a więc gdy brakło miejsca, wkopywano się najstarszy rejon a wydobyte przy tej okazji szczątki składowano w ossuariach. Nie inaczej było w przypadku Bystrza. Prawdopodobnie potrzeba zmieszczenia większej ilości szczątków wymusiła niejako stworzenie osobnej budowli.
W Bystrzu, jeszcze zanim oficjalnie nadano prawa, istniała samodzielna parafia finansowana dziesięciną z 36 włók oraz z 4 włók wolnych. Przywilej lokacyjny został nadany 1 grudnia 1344 roku przez wielkiego mistrza krzyżackiego Ludolfa Königa, tego samego, na cześć którego założono Królewo koło Starego Pola.

Kościół pod wezwaniem świętego Jakuba Apostoła postawiony został pod koniec XIV wieku w północnej części wsi. Do połowy XVI wieku parafia posiadała samodzielnego proboszcza. W okresie reformacji kościół pozostał katolicki.

"W drugiej połowie XVI wieku wśród wsi należących do parafii w Bystrzu wymieniono także Rękowo (niemiecki Renkau – dzisiaj stanowi południową część Bystrza).  Murowany gotycki kościół św. Jakuba kilkakrotnie był poddawany pracom remontowym. W 1647 roku zanotowano, że był zniszczony, miał słabe okna i podłogę oraz organy wymagające naprawy. Pod koniec XVII wieku przy kościele stała zrujnowana drewniana plebania. W 1968 roku wybudowano nowy chór i balustradę otaczającą kamienną chrzcielnice. Gdy proboszczem był oficjał pomezański, wzmocniono kolumny oraz naprawiono okna i drzwi świątyni. W roku 1706 w aktach wizytacji przeprowadzonej przez biskupa chełmińskiego Teodora Andrzeja Potockiego (1664-1738) zanotowano, że kościół murowany pokryty był dachówką wypaloną z gliny. Przy kościele znajdowało się murowane ossarium, kryte dachówką. Kilka lat wcześniej obok kościoła wybudowano Dom parafialny, stodołę i stajnie, a nieopodal urządzono mały ogród. Akta tejże lustracji mówią, że kościół miał jeden starodawny i niekonserwowany ołtarz, pośrodku którego ustawione było drewniane tabernakulum, pozbawione jednak odpowiedniego zamknięcia. W prezbiterium znajdowała się wnęka, w której niegdyś przechowywano oleje święte. Nowa ambona udekorowana była malowidłami przedstawiających czterech Ewangelistów. Przy wejściu do kościoła stała kamienna kropielnica z wodą święconą. Posadzka w kościele wymagała wówczas remontu. W spisie inwentarza zanotowano, że w kościele był kielich srebrny, częściowo złocony, wraz z pateną, dwa spiżowe kandelabry, cztery kandelabry drewniane i również drewniany pacyfikał. Jeszcze w 1788 roku, będąc filią w Mątew Wielkich, kościół był w dobrym stanie, jednak nieco ponad 30 lat później w roku 1820 ze względu na zły stan zachowania rozebrano go. Do dzisiaj zachowały się jedynie porośnięte dziką roślinnością fundamenty tej gotyckiej świątyni. " (Starczewski 2009)

 Ossarium (druga, poprawna nazwa powyższego) stanowi gotycką kaplicę cmentarną, zbudowaną w pierwszej połowie XIV wieku w północno-wschodnim rejonie cmentarza i pierwotnie stało obok kościoła św. Jakuba Apostoła. Jej przeznaczeniem było pomieszczenie w sobie kości poległych w wojnie trzynastoletniej. W 1590 roku została zniszczona przez piorun i odbudowana. Na przestrzeni swojej "obecności" we wsi, była kilkakrotnie remontowana - ostatni raz w 1970 roku, kiedy to przeprowadzono prace zabezpieczające. Jej obecny stan wymaga podjęcia natychmiastowych prac ratunkowych inaczej ten JEDYNY w Polsce obiekt przejdzie do histori, tak jak już to się stało z  jego polichromiami wewnątrz.

"Kaplica jest murowana z czerwonej cegły na zaprawie wapiennej. Oparta na rzucie zbliżonym do kwadratu o wymiarach 224 x 242 cm. Jej wysokość całkowita wynosi ok. 3 m. Cała budowla jest lekko przechylona ku północy. Od strony zachodniej posiada otwór sklepiony łukiem odcinkowym, znajdujący się w tynkowanej ostrołukowej blendzie. Otwór ten zamknięty jest współczesną kratą zamontowaną  w 1970 roku.  Pozostałe ściany są gładkie, tylko górna bryła ossarium zamknięta jest pasem prostego fryzu utworzonego z dwóch nieznacznie wysuniętych warstw cegieł i gładkiego pola pomiędzy nimi. Całość zwieńczona jest półkulistą kopułą z widocznymi czterema ceglanymi żebrami (gurtami). Niskie ceglane filary zakończone żelaznymi krzyżami flankują kopułę w narożnikach. Kopułę wieńczy betonowa kula, na której jest ślad po mocowaniu metalowego krzyża. Na trzech wewnętrznych ścianach niewielkiego pomieszczenia znajdują się malowidła z ok. 1400 roku, o tematyce ściśle związane z funkcją budowli. Ukazują one rozbudowane wyobrażanie Sądu Ostatecznego. Na ścianie wschodniej, w ostrołukowej niszy, umieszczono Deesis, przedstawiającą otoczonego tęczą, tronującego Sędziego Świata, z którego ust wychodzą dwa miecze. Po prawej stronie znajduje się postać klęczącej Marii, a po lewej barczysta osoba Jana Chrzciciela. Pod główną grupą, w formie koła, przedstawiono zmartwychwstanie umarłych. W klinie ściany nad ostrym łukiem, umiejscowione były dwa anioły grające na dużych trąbach. W niszy na ścianie północnej znajdują się dwa przedstawienia – u góry Maria w płaszczu Łaski ( Mater Misericordiae ) z wyobrażeniem dwóch osób (jedna z nich w mitrze biskupiej), na dole przedstawienie błogosławionych idących do bram raju. Ściana południowa jest podzielona na trzy części – w górnej części znajdują się dwie figury. Jedna z postaci ma w oku drzazgę, a w rękach trzyma długą belkę. Jest to nawiązanie do Ewangelii św. Mateusza. Poniżej, w drugiej scenie oddzielonej fryzami, uszeregowano personifikacją grzechów:zabójstwo, kradzież złota z rozbijanej skrzyni , pijaństwo ukazane w postaci kobiety z nakryciem głowy, która utacza z beczki wino oraz próżność przedstawioną w postaci dwóch fircyków.  Diabły natomiast działają jako przestępcy przy zabójstwie lub jako kusiciele do ,, gardła piekielnego” Nad łukami ściany północnej i południowej zamknięte są w kołach symbole czterech ewangelistów:

-św. Mateusza – przedstawienie uskrzydlonej postaci ludzkiej

-św. Marka – atrybutem jest lew ze skrzydłami u stóp

-św. Łukasza – symbolizuje go wół

-św. Jana – symbolem jest orzeł

Na sklepieniu znajduje się przedstawienie wici roślinnej. Ossarium z tak cenną gotycką polichromią, to jedyny tego rodzaju zabytek za ziemiach polskich. Ogólny stan zachowania kaplicy jest bardzo zły. Mury i kopuła są zawilgocone i zasolone. Polichromie wewnątrz kaplicy są w zaniku, na rozwarstwionych tynkach, w dużym stopniu zasolonych.  (Starczewski 2009)

W roku 1776 we wsi odnotowano dwie rodziny mennonickie, na które składało się 9 osób. 

W 1820 na 166 mieszkańców Bystrza (Biesterfelde) 10 stanowili mennonici, którzy należeli do zgromadzenia w Stogach (Heubuden)

Przy drodze przebiegającej przez miejscowość, podziwiać można dom podcieniowy, wzniesiony przez Jakuba Jamveta w 1819 roku, usytuowany po wschodniej stronie drogi, kalenicowo, wzniesiony w 1 ćwierci XIX wieku, drewniany, zrębowy, otynkowany, z oszalowanymi szczytami i ryglowym podcieniem pośrodku elewacji zachodniej wspartym na 8 drewnianych kolumnach stylizowanych na porządek joński. Budynek o bardzo bogatym detalu architektonicznym - deski przesłaniające naroża, gzyms wieńczący, kolumny i festony podcienia, dekoracyjne drzwi wejściowe.

Drugie ossuarium na Żuławach znajduje się w Lisewie Malborskim i stanowi niejako część bryły kościoła św. Mikołaja. Kościół powstał w miejscu kaplicy, istniejącej tutaj w 1316 roku i jest jednonawową budowlą, wielokrotnie przebudowywaną, z drewnianym stropem i czworoboczną, drewnianą wieżą z 1819roku,  która zwieńczona jest izbicą oraz spiczastym chełmem. Część nawy oraz pomieszczenia modlitewnego wykonana jest z cegły. Na ścianie południowej wieży został wyryty wzorzec pręta chełmińskiego z literą K, zaś obok świątyni znajduje się ossuarium.    Wewnątrz kościoła zachowało się oryginalne wyposażenie: ołtarz główny na którym przedstawiona została scena koronacji św. Mikołaja triara oraz wizerunek św. Marii Magdaleny, a także ambona podtrzymywana przez anioła, chrzcielnica, organy i drewniana figura Matki Boskiej. W kościelnej wieży znajduje się dzwon z 1674 roku. 
Ossarium z Lisewa jest nieco młodsze od tego z Bystrza. Ma ono formę niedużej kwadratowej przybudówki, wciśniętej między ściany zakrystii i nawy głównej, otwartej na zewnątrz dwiema arkadami.

Lisewo Malborskie (Liessau), zawiera w sobie wiele różnorodnych i cennych elementów świadczących o kulturze przestrzennego gospodarowania. Powstało ono w 1316 roku. Z tegoż roku pochodzi jeden z cenniejszych kościołów będący zabytkiem naszych czasów, murowany z drewnianą wieżyczką. Przy kościele znajduje się zachowany i czynny do dziś cmentarz katolicki, zaś z nieistniejącego cmentarza ewangelickiego zachowały się jedynie relikty zieleni. Spichlerz to kolejny zabytek o konstrukcji szkieletowej pochodzący z XIX wieku. Także z tego wieku pochodzą cztery budynki gospodarcze (stajnie, obory) murowane z elementami drewnianymi. Bardzo interesującym elementem wprowadzonym około XVIII wieku był fragment umocnień ziemnych twierdzy Tczew. W pobliżu wsi Lisewo wzniesiono duże szańce otoczone fosą, mające za zadanie obronę Tczewa od strony wschodniej w latach 1862-69. W związku z późniejszą korektą wału wiślańskiego elementy te uległy całkowitemu zniszczeniu. Przekształcenie dawnego układu wsi nastąpiło poprzez wtórną zabudowę. Między innymi w latach 20-tych XX wieku powstała we wsi spora stacja rozrządowa kolei. Zmiana charakteru wsi stanowi jednak wartościowy element dziedzictwa kulturowego.  

Z Lisewem wiąże się także spór pomiędzy wielkim mistrzem Zakonu a Skolimami, kiedy to krzyżacy zanegowali wyrok sądu ławniczego właśnie z Lisewa. Ale to już historia na osobny wpis.